Pierwszy tom „Dziennika pisanego nocą”. Całość rozpoczyna się dodatkiem Z dawnych dzienników, w którym odnajdziemy trzy obszerne zapisy poczynione od listopada 1969 roku do września 1970 roku. Pierwszy wpis z tego okresu, dokonany w Belgradzie, zawiera relację z wizyty u Milovana Dżilasa (1911 – 1995), jugosłowiańskiego pisarza i polityka, autora między innymi Rozmów ze Stalinem oraz Ziemi bez sprawiedliwości, który w 1954 roku został, za krytykę komunistycznych rządów, całkowicie odsunięty od środowiska politycznego. Okazuje się, że powodzi mu się (…) lepiej niż tylu innym, nie może się (…) uskarżać na kłopoty materialne i, co najważniejsze, nie jest nadzorowany lub pilnowany (s. 17). Lecz pomimo tego jego sytuacja nie jest godna pozazdroszczenia: Widuje tylko najbliższych krewnych i nielicznych wiernych przyjaciół, rzadko wychodzi z domu (s. 17). Jako osoba postrzegana przez społeczeństwo jako trędowaty, czuje się skazanym na orwellowskie „nie-istnienie” (s. 17). Jak zauważa autor jest to człowiek obdarzony ogromną wewnętrzną siłą: Lata więzienia (w sumie dwanaście […]) nie nadłamały go duchowo (s. 18). Jednak teraz, gdy wiek daje o sobie powoli znać niekiedy widać na jego twarzy jak gdyby cień zmęczenia i grymas rozpaczy, ale otrząsa się natychmiast (…) (s. 18). Wydaje się, że ten jeden z wielu wpisów w tym tomie nie ma większego znaczenia, jednak jego objętość mówi nam co innego. Fakt, że Gustaw Herling-Grudziński poświęcił tej osobie prawie dziesięć stron wskazuje na to, że była to postać bardzo mu bliska. Można mieć nadzieję, że dzięki tej wzmiance wielu polskich czytelników tego dzieła dowie się czegoś więcej o nim, dzisiaj całkowicie zapomnianym. I to właśnie los ludzi doświadczonych przez życie będzie tego autora najbardziej interesował, czego wyraz da w kolejnych licznych wpisach, jakby świadomy własnej roli i odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń. Nigdy nie wiadomo bowiem ile pozostanie wspomnień z dawnych lat. Pod koniec niniejszego tomu dojdzie nawet do wniosku, że to pewne schorzenia podtrzymują jego zasób informacji, tak naprawdę pomniejszający się zmiana dzień – 26 października 1981 roku notuje: Znowu to samo: rekonwalescencja wywołuje u mnie potrzebę grzebania się w odległych wspomnieniach, starych notatkach i listach, jakbym chciał sprawdzić, czy choroba nie okaleczyła mojej pamięci (s. 746).

Następny wpis, już z Neapolu, dotyczy trzęsień ziemi. Przyczyną do obrania takiego tematu wydaje się być tom związanego całe życie z Neapolem Bernadetto Crocego pod tytułem: Memorie della mia vita, w którym ten znany esteta opisuje wydarzenie, które przeżył (…) ze złamaną prawą ręką i zmiażdżoną kością udową, obrażeniami, których późniejszy ślad bliski był częściowego niedowładu (s. 24-25). Pomimo tego, że większość jego bliskich wtedy zginęła trudno jest mówić o jakimkolwiek załamaniu psychicznym. W przypadku większości włoskiego społeczeństwa istnieje (…) coś w rodzaju atawizmu klęsk żywiołowych, który pomaga ludziom chodzącym po tak niepewnej skorupie ziemskiej (s. 25)przyzwyczaić się co codziennego niebezpieczeństwa i widoku czuwającego Wezuwiusza. Tego typu refleksje skłaniają autora do zwierzeń na temat własnych początków życia w tym kraju: Pierwsze kroki we Włoszech stawiałem w roku 1944 przy blasku erupcji Wezuwiusza, w deszczu popiołu i pod pociemniałym złowróżbnie niebem (…) (s. 25).. Po długim czasie znów wraca do postaci Crocego, przy okazji opowiadania Gruzy (także zamieszczonego w tym tomie). Nazywa go najwybitniejszą indywidualnością we włoskim życiu umysłowym epoki faszyzmu (s. 714). Porusza także temat trzęsienia ziemi w kontekście socjologiczno-kulturowym. Dotyczy to na przykład wpisu z 9 maja 1976 roku, gdy zapisuje: Od wczoraj otwieram co jakiś czas telewizor, szukając obrazów trzęsienia ziemi w Friuli. Istnieje jakoby punkt nasycenia grozą, poza którym do naszych reakcji wkrada się otępiałe zobojętnienie. Może i tak, ale w każdym razie ta reguła nie dotyczy trzęsienia ziemi (s. 386).Tego typu rozważania stają się pretekstem do zastanowienia nad granicami ludzkiego cierpienia: Wojny, rewolucje, masakry, pożogi, epidemie, powodzie – wszystko to nie przerasta człowieka bezapelacyjnie, nie napełnia go przerażeniem równie stężonym i bezsilnym jak ziemia drżąca pod nogami, nie podcina w nim elementarnego, pierwotnego poczucia własnej egzystencji (s. 386).I w tym przypadku nie brak wspomnień. Autor wyznaje: Przeżyłem lekkie trzęsienie ziemi w Neapolu, w sierpniu 1962 roku. Spędzałem lato sam, rzadko wychodząc z domu. Wstrząs – w południe – był słaby, ale nie zapomnę tej chwili zdrętwienia, okamienienia, gdy w kuchni zadzwoniły talerze. Ludność wyległa natychmiast na ulice, do ogrodu miejskiego, na place. Uderzyło mnie, że neapolitańczycy, nie grzeszący sympatią do zwierząt, ciągnęli za sobą psy i koty. Uważano je za żywe sejsmografy (…) (s. 386).Motyw ten będzie się nieustannie w dalszych zapiskach pojawiać. Jednym z ostatnich najbardziej wyrazistych przykładów tego jest zapis z 24 listopada 1980 roku, w którym autor ma świadomość istnienia obok niego ogromnej siły żywiołu, od którego nie ma ucieczki: Wczoraj, siódma trzydzieści pięć wieczorem. Myłem ręce w łazience, do szumu wody dołączył się inny szum, jakby kamienny. Mur spęczniał, sufit obwisł wybrzuszeniem. W pierwszej chwili, zatoczywszy się lekko i pamiętając sierpniowy atak zawrotów głowy, pomyślałem, że to powtórka. Naraz ogarnęło mnie, a właściwie przeszyło, uczucie, którego nie umiem opisać. Nie, nie strach, znam strach dobrze, jest w nim świadomość konkretnego źródła zagrożenia; i świadomość, że istnieje przecież jakieś wyjście. Tu nie. Tu osaczało coś bezkształtnego, nieodpartego i wszechobecnego, coś daleko poza mną, tuż obok i równocześnie we mnie (s. 677).

Ostatni, trzeci wpis poświęcony został setnej rocznicy śmierci Aleksandra Hercena (1812 – 1870) i podarowaniu paryskiej Kulturze fragmentu dziennika jego córki, która w pierwszych dniach lutego przyjeżdża do Genewy (s. 29), gdzie poznaje Nieczajewa, rosyjskiego rewolucjonistę, wprowadzającego ją w świat gdzie Wszystko, dosłownie wszystko musi być oceniane z punktu widzenia użyteczności dla Sprawy. Kto nie jest z nami, jest przeciwko nam. Przyjaciołom zaufanie, wrogom oszustwo i zniszczenie (s. 31).

Choć na pierwszy rzut oka widać, że w dziele tym autor stara się jak najrzadziej unikać pisania o sobie samym to niekiedy spośród przeróżnych omówień na moment uważny odbiorca jest w stanie dostrzec rysy potęgującej się tęsknoty za Ojczyzną, z której wynika także depresja. Tego typu unikalne zapisy warto więc tutaj odnotować. Widoczne jest to na przykład we wpisie z 2 marca 1971 roku: Od bardzo dawna nie wychodzę prawie z domu; a był czas, gdy włóczęgi po Neapolu należały do moich największych przyjemności (s. 39). Swoim wnikliwym okiem potrafi także zauważyć stale ewoluującą wokół niego rzeczywistość, przedstawia strukturę społeczeństwa w jakim się znalazł: Dzisiejszy Neapol ma coraz mniej wspólnego z wczorajszym. W tradycyjny, lecz znośny dotąd kołowrotek miasta przeludnionego, cierpiącego na asfiksję, wdarło się nagle z całą swoją brutalną i wściekłą agresywnością „społeczeństwo, w którym wszystko wolno”(…) (s. 39). Zauważa, że nieograniczona wolność jest wyłącznym atrybutem młodych (s. 39). Powoli także zaczyna się z nim jednoczyć, czuje się częścią dużej wspólnoty, widoczne jest to na przykład w zapisie z 20 maja 1971 roku: Idąc do kiosku po poranne gazety, natknąłem się na pogrzeb. Okazało się, że to pogrzeb doktora M., którego przelotnie znałem. Wypadało, zgodnie z tutejszymi obyczajami, odprowadzić zmarłego do zakrętu ulicy (s. 70).Motyw ten powraca także, co oczywiste, w Dzień Zaduszny 1979 roku gdy to autor ma okazję do bezpośredniego przypatrzeniu się ludziom obchodzącym tą uroczystość według rodzimych obyczajów: Na cmentarz, do Poggioreale: od wczesnego rana cały ruch uliczny zmierza w tym samym kierunku. Kiedy nasz tramwaj zajeżdża na plac przed jedną z bram cmentarnych, oblega ją już duży tłum. Gwarny, pstry, z naręczami kwiatów i torbami wypchanymi jedzeniem, obficie przetkany dziećmi, którym u progu cmentarza kupuje się słodycze, baloniki, plastykowe śmigła na patykach. Dzień Umarłych? „Festa”, wspólne Święto Żywych i Umarłych! Za murem, na pochyłości zbocza, las wieżyczek: kaplice, grobowce rodzinne, zbiorowe groby konfraterni dzielnicowych (s. 595). Nie bulwersuje go jednak taki stan rzeczy, wręcz przeciwnie – pozostaje chłodnym na otaczający świat obserwatorem i zgadza się z ludźmi, których obycie na cmentarzu nie wskazuje na to, że tęsknią za zmarłymilecz cieszą się z ich egzystencji w innym (lepszym) świecie: Nie odwiedza się tu tylko własnych, najbliższych umarłych. Żywi krążą alejami o poetycznych nazwach, zaglądają do cudzych grobowców, odczytują napisy na płytach i tabliczkach, głośno wymieniają informacje, cieszą się, jeśli udaje im się napotkać umarłych znajomych lub takich, o których cokolwiek słyszeli. W porze obiadowej wszystkie ławki w alejkach są zajęte, wiatr porywa papiery z odwijanych pakunków i znosi je razem z liśćmi, dzieci bawią się między grobami. Z megafonów ukrytych w gałęziach drzew płynie ciurkiem nieokreślona muzyka, ni to żałobna, ni pogodna (s. 595). Wszystko to doprowadza do kolejnego z kolei zmierzenia się z upływającym czasem i własną nieprzystawalnością do zmieniającego się społeczeństwa: Odkąd zamieszkałem w Neapolu, uderzała mnie ta zażyłość, ze śmiercią. Parokrotnie o niej pisałem: o euforycznym czyszczeniu kości na Poggioreale, o całowaniu i pieszczeniu „cudownych czaszek” w katakumbach kościelnych, gdzie w XVII stuleciu grzebano bezimienne ofiary dżumy. W ciągu tylu lat powinienem się był z nią oswoić albo przynajmniej rozumieć ją na tyle, by mnie za każdym razem nie zaskakiwała. Ale nie takie to łatwe. Stosunek neapolitańczyków do śmierci, odarty z Nieznanego, będzie mi zawsze uprzytamniał, jak bardzo jestem w tym mieście obcy; i jak bardzo jest mi ono obce (s. 595). Pod koniec tych rozważań jest już pewien źródła tych zachowań: Tutaj poufałość ze śmiercią jest fizyczna i naturalna, jak gdyby Poggioreale było nie cmentarzem, lecz odmienną nieco od innych, „specjalną” dzielnicą Neapolu (s. 595).

Jednak pomimo tak długotrwałego pobytu we Włoszech nie potrafi zrozumieć mentalności żyjących tam ludzi, ich przyzwyczajenia są często dla niego całkiem niezrozumiałe: (…) w rzeczywistości „cień” i „światło” przenikają się tu wciąż nawzajem, tworzą przedziwną mieszaninę, której po tylu latach pobytu w Neapolu nie jestem w stanie uchwycić (s. 70).Topograficzne granice zaczynają się w jego umyśle zacierać, a wszystko, wydające się całkowitym chaosem, podlega licznym zasadom, pomagającym w zachowaniu porządku: Śmierć w Neapolu nie jest ani śmiercią w Europie, ani śmiercią w Indiach. Chyba czymś pośrednim. W każdym razie cień i światło towarzyszą tu sobie jak w zegarze słonecznym (s. 71). 24 grudnia 1971 roku, w trakcie świąt Bożego Narodzenia, podczas wędrówki po ulicach Neapolu obserwuje Miasto kompletnie już zeszpecone gwiazdkowymi wisiorami i bohomazami (…) (s. 114).  Zauważa zmieniający się w sobie stosunek do miast, w których przebywa kilka razy w roku: Od lat wpadam do Rzymu niechętnie, jak po ogień, staram się tu nie nocować. Niegdyś lubiłem Wieczne Miasto, podobała mi się jego pretensjonalna nazwa (s. 82). Jest zafascynowany Wenecją, niepokoi go to, że mogłaby kiedyś zniknąć pod powierzchnią morza: Jeżeli (rzecz we Włoszech dość prawdopodobna) Wenecja nie zostanie ocalona, Europa zachoruje na „zatrucie psychiczne”; tak psychiatrzy określają stan ludzi, którzy nie cierpią wprawdzie na bezsenność, lecz tracą zdolność śnienia (s. 91). To właśnie sen jest ważnym aspektem jego miłości do tego miasta: Czym jest Wenecja? Wenecjanin, postawiony wobec takiego pytania, odpowie w dziewięciu wypadkach na dziesięć, że cudem (…). Dla mnie, odkąd spędziłem w Wenecji tydzień zimą, raczej snem niż cudem (s. 90). Po długim czasie uświadamia sobie, że Wenecja ma posmak mitu, legendy o nowożytnej „polis” (s. 559). Jest jednakże mitem dogasającym, przeczuciem śmierci, rozpadu, ruin (s. 559). Znów powraca tym samym do motywu jej unicestwienia: Wenecja? Zachwycająca Wenecja? Czy to możliwe? Jak u człowieka na pozór i z wyglądu zdrowego widać czasem w oczach nagły cień śmierci, tak od końca zeszłego stulecia Wenecja stała się dla zakochanych w niej przedmiotem obaw i potajemnych westchnień. Zdawała się coraz bardziej nierealna, zbudowana z materii prześnionego już snu, niezdolna do przetrwania w nadchodzącym świecie. Mówiono o niej „cudowny grobowiec”, szukali często w jej podmywanych i nadgryzanych wodą domach schronienia ci, którzy własne umieranie chcieli zharmonizować z umieraniem miasta (s. 559-560). Jednak tak na prawdę fascynuje go Florencja, która ofiarowuje mu lekkość, cudowną swobodę łażenia bez celu po mieście żyjącym wciąż jeszcze (jak długo?) na miarę ludzką. Dochodzi nawet do wniosku ostatecznego – zapisuje bowiem: Mogąc wybrać we Włoszech miejsce zamieszkania, wybrałbym jednak Florencję (s. 354).

Przychodzi jednak chwila w której jest prawie pewien, że Zmienili się Włosi w ciągu dwudziestu przeszło lat mojego pobytu w tym kraju? (s. 446) Dzięki temu możemy poznać proces ewoluowania jego stosunku do rodzimych mieszkańców: Kiedy się tu osiedliłem, polubiłem ich (a może i więcej) za dwie cechy, rzadkie raczej albo zbyt powierzchowne w innych krajach Europy Zachodniej: dość głęboko zakorzeniony sceptycyzm i podskórny wstręt do fanatyzmu (s. 446).Jednak pomimo tego nieukrywanego podziwu postanawia zaznaczyć także swoje zastrzeżenia: Nie, nie twierdzę, że są to zawsze cechy chwalebne, że nie grożą nigdy przegięciem w stronę oportunizmu i kultu combinazione na ruchomych piaskach. Twierdzę tylko, że we włoskim wydaniu złożyły się na stop bardzo ludzki, budzący mimo wszystko zaufanie w sytuacjach krańcowych (s. 446).Jest otwarty na zmiany, choć zauważa, że nie zawsze przebiegają one prawidłowo: Więc zmienili się Włosi? Niedzielny raban oratorski na Piazza Navona wolno chyba potraktować jako lekcję poglądową. Ci sami ludzie, którzy siedząc na skraju placu, czytają gazety i rozmawiają półgłosem, są resztkami „moich” Włoch, spychanych na margines i zastraszonych. Sam plac drży od przemówień i debat ludzi młodych, którzy reprezentują Włochy nowe. Gwałtowność tego potoku wymowy, jego ładunek irracjonalny i wybuchowy z bezustannym odwoływaniem się do „jedynego i suwerennego argumentu siły”, dają sporo do myślenia (s. 446).

Miłe i wzruszające są dla niego jakiekolwiek kontakty z Polską. Wielokrotnie w ciągu roku przyjeżdża do Francji, do Maisons-Laffitte. Jest to jedna z nielicznych okazji w ciągu roku do spotkania z innymi pozostającymi w takiej samej sytuacji życiowej. 23 marca notuje: W szufladzie biurka któryś z moich poprzedników zostawił kartkę z okrzykiem Apollinaire’a: „Nasze stopy na próżno usiłują oderwać się od ziemi kryjącej zmarłych!” Jest dokładnie na odwrót: nasze stopy kurczowo lgnął do ziemi kryjącej zmarłych (s. 51). W Sztokholmie spotyka się z młodym studentem, który po usunięciu z Uniwersytetu Warszawskiego (po wydarzeniach marcowych) przybył do Szwecji. Jego warunki życia i nauki są znakomite, a o czymś podobnym nie śniło się naszej powojennej emigracji w przeklętym Londyniszczu (s. 44). Wydaje się jakoby autor czuł się usatysfakcjonowany takim stanem młodych polskich emigrantów, będących prawdopodobnie przyszłością całego narodu: Mówi spokojnie, rzeczowo, wyraźnie dba o ścisłość sformułowań, jest na swój wiek nieprzeciętnie oczytany (s. 45). Pewnego razu, przebywając w Londynie, wspomina przebyte tam chwile, wyczuwa powolny rozpad tego miasta, w którym kiedyś był zmuszony zamieszkać. Pisze: Mizerny ogródek; za nim skład budowlany firmy Kirk and Kirk, góry rupieci, desek, zardzewiałych i połamanych maszyn, pękniętych bloków cementu, bezużytecznych przęseł konstrukcyjnych; dalej na horyzoncie, skrawek szarego i brudnego miasta (s. 468).Można by rzec, że z żalem w głosie wspomina tamte lata: Ile lat przy tym oknie i ze wzrokiem utkwionym w tym obrazku! Ile rozmów dziennych i nocnych, ile życia na obczyźnie ciężkiego jak żadne, ile śmierci najbliższych osób! Jakby ich wzrok błąkał się również w mizernym ogródku i wśród rupieci składu, jakby ich twarze były przywarte do szyby! Nie czas miniony, o nie! Czas podobny do wykresu gorączki nad wezgłowiem chorego w szpitalu. Dla mnie Londyn od bardzo dawna to L. i A. przy stole w kuchni na Balmuir, coraz bardziej zmęczeni i samotni; ogródek i widok opuszczenia za oknem; i cmentarze (s. 486).

W pewnym momencie próbuje nawet skonstruować model światopoglądu współczesnego mu Polaka. Na warsztat bierze wizerunek Polaka poczciwego, który objawia się pisarzowi jako zetatyzowany chudopachołek w zaścianku, chory na atrofię więzi społecznej, wysilający się z plebejską zaciekłością cały swój spryt na znalezienie i wykorzystanie szczelin i luk w samorodnym bycie instytucjonalnym państwa; żadnym elitom słusznie już nie wierzy, bo na nieco wyższym i mniej plebejskim poziomie uprawiają taką samą jak on grę, może się więc w nich przeglądać niby w lustrze pogrubiającym; czuje, że to wszystko trochę nie w porządku, co popycha go do przywoływania na pomoc starych wiar i wzorców osobowych (s. 198-199).Warto dodać, że przyczynkiem do poczynienia takich refleksji stały się dwa artykuły opublikowane w krakowskim „Znaku”. Pierwszy z nich to tekst Jana Błońskiego Polak jaki jest, każdy widzi (autor charakteryzuje go jako majstersztyk inteligentnej obserwacji [s. 196]), rozwinięty później przez Tadeusza Chrzanowskiego artykułem Polak poczciwy u schyłku trzeciej ćwierci XX wieku. Natomiastdrugi to dyskusja wynikła z powodu publikacji pozycji Rodowody niepokornych Bohdana Cywińskiego, w którym najbardziej zainteresowała go wypowiedź Elżbiety Grażyny Boruckiej – jest to prawdopodobnie pseudonim Jacka Kuronia, który był przez niego używany podczas działalności opozycyjnej. W kontekście tym interesujące jest to czy Gustaw Herling-Grudziński o tym wiedział… Przebywając na emigracji, zwiedzając wiele państw świata, miał wielokrotnie okazję do zetknięcia się z poglądami obcokrajowców na temat polskiego społeczeństwa, które zawarł na przykład we wpisie z 11 października 1977 roku, zainspirowanym twórczością Witolda Gombrowicza: Polacy uchodzą na świecie za naród „dumny”, ale w tej „dumie” więcej jest sztucznego ogona pawiego, przesłaniającego udręki niepewności, niż poczucia godności, która implikuje odwagę spojrzenia na siebie bez przymrużania oczu, wolę dystansu wobec własnych wartości, tragedii, błazeństw, okaleczeń, deformacji (s. 462). Jest świadomy, że taki stan odgrywa ogromną rolę w literaturze naszego kraju, na bieżąco śledzi wszystkie największe wydarzenia wydawnicze: Z literatury polskiej dobywa się, głośniej lub ciszej, pojękiwanie szlachetnych zranionych i poparzonych. Pisarzom polskim brak, z nielicznymi wyjątkami, gombrowiczowskiej postawy „ponad, powyżej, z góry” (mówię o postawie, powierzchowne małpowanie stylu Gombrowicza zatacza coraz szersze kręgi). Wyczuwam ją teraz w „Kompleksie polskim” Konwickiego (…) (s. 462-463).Równolegle zauważa rozwarstwienie polskiego społeczeństwa pod względem rozpatrywania kwestii patriotycznych: Wiele jest odmian polskości, o której Polacy rozprawiają z zapałem przy lada sposobności (…) (s. 463).

Dla jego samopoczucia bardzo ważna jest przyroda, jego życie wydaje się być jej całkowicie podporządkowane, to ona determinuje jego tryb dnia. 11 kwietnia zapisuje: Wiosna ociąga się w tym roku, noce są chłodne, dnie często pochmurne. Tuż przed świtem przeszła tędy szybka i gwałtowna burza. Obudzony piorunem, który strzelił gdzieś w pobliżu, zapaliłem światło i sięgnąłem po książkę. Siekł ulewny, pośpieszny deszcz, urwał się nagle, wróciła cisza. (…) Wciąż paliła się na nocnym stoliku zapomniana lampka (…) (s. 56). Również zwierzęta są mu bardzo bliskie, jednym nawet dłużej się zaopiekował – dnia 5 lipca odnotowuje: Bardzo wcześnie obudził mnie lizaniem i poszczekiwaniem nasz piesek. Podrzucono go nam kilka tygodni temu na podwórko, maleńkiego jak kłębek wełny, zabiedzonego, zapchlonego, pokrytego wrzodami. (…) Dałem mu jeść i zabrałem go na skały (s. 77). Jednak, co widoczne jest na przykład omawiając ten element jego zapisków, bardzo rzadko Gustaw Herling-Grudziński opisuje własne stany emocjonalne, a gdy nawet to czyni to postępuje tak, aby następującej po tym opowieści, czy też rozważaniom, nadać pewne zabarwienie, czy stworzyć dla nich odpowiednie tło. Niekiedy przybiera to formę bardzo interesującego opisu, o którego skomentowanie trudno się pokusić – czego dowodem może być wpis z 22 grudnia 1972 roku: Nie był to sen w każdym razie nie tylko sen. Deszcz rozpadał się na dobre wieczorem, bijąc w szyby cienkimi wodnymi powrósłami. Próbowałem zmusić się do czytania, ale kłucie pod powiekami było znowu tak bolesne, że zgasiłem lampę. Nie zamknąłem oczu, jestem pewien, a mimo to jakbym naciśnięciem guzika wyłączył równocześnie w sobie przytomność: ze snu było w tym rozsypanie się klocków czasu, połączone z amnezją teraźniejszości; z jawy – przerzedzenie się ciemności za oknem ociekającym wodą, podobne do zdarcia grubej zasłony. Widziałem w deszczu naszą londyńską ulicę , ludzi jak z obrazów Bacona, tu zakręt pod górę, do parku, tam w dół, na cmentarz. Nagle zapaliło się światło, stałą obok mnie L. Twierdzi, że majaczyłem (s. 216). Zaburzenie świadomości czasu doprowadza go jak widzimy do całkowitego otępienia, a wreszcie do retrospekcji miasta zwanego czasami w tych zapiskach Londyniszczem. Podobny opis odnajdziemy we wpisie z 15 czerwca 1974 roku, gdy to autor jest w pełni świadomy swego stanu: Obojętnie jak to nazwiemy – martwą pogodą, depresją czy czarną passą. Choćby się przeżywało takie okresy regularnie, za każdym razem odzywa się w nas głos: „nie, z tego już nie wybrnę, to koniec” (s. 289).Swój stan przyrównuje do natury, która bez ingerencji swych żywiołów jest bez wątpienia martwa: Groza martwej pogody, próżni, której nie zakłóca najlżejszy podmuch wiatru, tkwi właśnie w przekonaniu o jej nieodwracalności (s. 289).Na dodatek świadomy jest tego, iż nie ma na to skutecznego lekarstwa: Nie pomagają doświadczenia przeszłości, próby pocieszeń: „bywało gorzej, a jednak mijało”, autoperswazje: „trzeba cierpliwie przeczekać”. Więcej nawet – pocieszenia drażnią i rozjątrzają (…). Na depresję nie działają środki uśmierzające, skoro jej istotą jest ciągłość bólu (s. 289).Wie także, że umysł ludzki niekiedy w takim przypadku ogarnia nasilające się poczucie niebezpieczeństwa, z którym nie potrafi samodzielnie sobie poradzić: Gdy stan depresyjny przedłuża się w rozpacz, duszę ogarnia noc. Czasem zapala się w niej światełko wiary; częściej dojrzewa samobójstwo, które być może wolno określić jako akt religijności negatywnej. Człowiek jest porażony (i przerażony) poczuciem własnej skończoności. I dwojako na nie reaguje: albo z pokorą oddaje się w ręce Boga, albo z wściekłością kieruje rękę przeciw sobie (s. 289).

Nieustannie zastanawia się nad prawidłowym modelem państwa, które przede wszystkim nie powinno krzywdzić, a wspomagać rozwój człowieka. Dokonuje bardzo szczegółowych analiz politycznych dotyczących krajów położonych w różnych częściach świata. Co najważniejsze jest świadomy tego, że w każdym państwie najważniejszy powinien być człowiek, brany pod uwagę jako indywidualna jednostka: Naród, narodem, narodowi, narodu: słowo-alibi, słowo-plasterek, słowo-zastrzyk uśmierzający i usypiający. Robi karierę, nie schodzi z ust rządzących i rządzonych. Od kiedy? Od roku 1968? Nie, raczej od przewrotu pałacowego Gierka. Rządzący wynoszą pod niebiosa „zwarte narodowo państwo”, mrugając porozumiewawczo do rządzonych (s. 77).

Marta Herling, córka pisarza, wyznaje, że wielokrotnie w nocy słyszała nie kończące się kroki swego ojca, jak na więziennym spacerniaku, które dopiero cichły nad ranem. Jak się później okazało: Tak pracował. Chodził godzinami, głośno, szybko i nerwowo maszerował[1].Podobny również opis znajdziemy w Dzienniku pisanym nocą, we wpisie z 3 listopada 1971 roku, gdzie próbuje dokonać analizy własnej techniki pisarskiej: Piszący dzielą się na przykutych do stołka i perypatetyków. Należę do drugiego gatunku. Gdybym miał wmontowany w organizm licznik, okazałoby się, że podczas pisania obszedłem w moim pokoju kulę ziemską. Nałóg chodzenia przy pracy po własnym pokoju jest czynnością mechaniczną, pokrewną transowi, nie angażującą zmysłu obserwacji, nastawioną wyłącznie na refleksję. Czasem jednak następuje jakby ocknięcie się z transu (…). Trwa to ułamek sekundy, ale wystarczy, by zrozumieć, ile się w przeszłości przeoczyło. W kącie obok mojego okna wisi płótno przedstawiające nasz pokój londyński, z czarną kotką na kufrze i szybą zamalowaną na zielono. Tam też chodziłem, pisząc, też przystawałem często na wprost okna i nie pamiętam, czy widać z niego było skrawek Fortune Green (s. 100-101).

Systematycznie odnotowuje upływający czas od momentu jego przybycia do Neapolu. Na przykład 9 grudnia 1972 roku notuje: Schodziłem dziś po obiedzie z Posillipo, cały czas miałem przed oczami miasto – tak cudowne i szlachetne na odległość, tak chore i wyniszczone z bliska – i myślałem o moich siedemnastu przeżytych w nim latach. Cudzoziemiec, jeśli tu długo mieszka, niech nie marzy nawet o zakorzenieniu. Niech lepiej wyprawia się często na Posillipo, skąd w słoneczne dni zobaczy „szkarłatną intensywność wypieków na bladych policzkach”. Pogodzi go to z Neapolem, smutnie pięknym w swej śmiertelnej chorobie (s. 212). Widać więc, że autor ma pełną świadomość tego, iż większość z piękna jakie może nam zaoferować świat wydaje się jedynie nieskazitelne i pełne z daleka. Z bliska zaś tak naprawdę przedstawia obraz degrengolady, chaosu w którym nie ma gdzie się zatrzymać, śmiertelnego organizmu o tkance podatnej na uszkodzenia. Pięć lat później dojdzie do wniosku, że to co kiedyś tak bardzo go fascynowało dzisiaj nie oddziałuje na umysł z taką samą siłą: Dwadzieścia dwa lata w tym mieście ani pięknym, ani brzydkim, ani lubianym, ani znienawidzonym; obojętnym. Trzydzieści osiem lat temu leżałem w trawie naszego dawnego sadu, słuchając szumu rzeczki płynącej od upustu. W dwa tygodnie później dopadł mnie w tym samym miejscu daleki huk bomb w stronie Skarżyska. I tyle ocalało, tyle trzeba nieść dalej: „ciemną miłość najnieszczęśliwszej ziemi” (s. 460). Kolejny przykład tej systematyczności odnajdziemy we wpisie z 29 maja 1980 roku gdy autor odnotowuje: Całe przedpołudnie słoneczne, rzadkość podczas tej obrzydliwej wiosny-nie wiosny. Udał mi się więc pierwszy po chorobie dłuższy spacer, pojechałem wyciągiem do górnego Neapolu, na taras panoramiczny Floridiany, skąd widok zatoki i miasta jest równie piękny jak z dachy Pałacu Królewskiego na Capodimonte. I tam, siedząc na ławce obok parapetu, szczęśliwy, ale równocześnie zmęczony, jakbym miał za sobą wielokilometrowy marsz, zastanawiałem się, czy w dwudziestą piątą rocznicę zamieszkania w Neapolu uchowało się coś jeszcze z mojej zadawnionej do niego niechęci (mówiąc eufemistycznie) (s. 637-638).

Wielokrotnie wspomina swoją młodość. Jako jeden z przykładów takiego zachowania możemy potraktować wpis z 23 lipca 1974 roku, kiedy autor zastanawia się co najbardziej wzrusza go w Dragonei, w której ma możliwość „wysapać się nerwowo”. Dochodzi do wniosku, że są to dwie rzeczy: gdy po północy Casa Rossa tonie w ciemnościach, jakby uniosły się do góry mosty zwodzone łączące ją ze światem, a psy po tamtej stronie wąwozu odzywają się natrętnym szczekaniem; i gdy wstaje świt za Górą Krzyżową – ospały, przetarty, triumfujący. I tym sposobem teraźniejszość staje się pretekstem do odniesienia się do własnej przeszłości, do czasów swego dorastania: Po śmierci matki takie były kilka lat klamry mojego życia w S. Dojeżdżałem do szkoły w K. pociągiem, wiosną wychodziłem z domu ze świtem, przecierał się podczas mojego marszu przez las, wybuchał jasnością, kiedy biegiem wpadałem na stację, widząc dym pociągu za wzgórzem w stronie R. Do S. wracałem o zmroku i natychmiast waliłem się spać. Budziłem się po północy do odrabiania lekcji. Nasz dom był pogrążony w ciemnościach, odcięty od świata, za stawem i za rzeką szczekały psy. Co ważne w tym przypadku jest on świadomy własnego bagażu wspomnień, który nie pozwala o sobie zapomnieć, daje nieustannie oznaki swojej obecności: Więc to tak, więc w Dragonei przyłapuję ocalały kawałek mojego cienia w przeszłości? Więc ta wypłowiała resztka wzrusza mnie i pozwala mi wydłużyć oddech?[2] Niecały rok później znów przychodzi pora na kolejne wspomnieniowe olśnienia, tym razem w Maisons-Laffitte, 4 marca: Sen lingwistyczny, inaczej nie potrafię go nazwać. Nagłe wchodzenie (ściślej: wbieganie) w krajobraz dzieciństwa i młodości jest w snach motywem częstym, chociaż u emigrantów posiada specjalny posmak (s. 324).Po chwili następuje opis tej sennej retrospekcji: Nowe było to, że wszedłem w mój nie sam, lecz w towarzystwie przyjaciół-cudzoziemców; i że naraz, na grobli w S., wszyscy zaczęli do mnie mówić po polsku. Sen związany, jak sądzę, z moimi przyjazdami do Laffitte; które w moim życiu, mówionym po włosku, są także gwałtownymi przeskokami językowymi (s. 324).Kolejny przykład takiego typu prowadzenia rozważań, będących tak naprawdę pretekstem do powrotu w przeszłość, która już na szczęście nie powróci, odnajdujemy we wpisie z 29 stycznia 1977 roku. Autor, po długim i męczącym spacerze, dociera do kościoła Świętej Klary: Dalekie echo bólu wywołuje w nim bardzo dziwny stan, którego owocem stał się ten opis: Obsunąłem się na ławkę koło jedynego oświetlonego ołtarza bocznego i natychmiast zapadłem w częsty teraz u mnie stan ni to płytkiej drzemki, ni halucynacji. Zaśnieżone i wyludnione miasto na tle białych gór, bardzo cicha muzyka spoza zamkniętych okiennic na wąskich uliczkach, oblodzone zatoki placów, gładka tafla nieba z dużą przeręblą księżyca pośrodku. Salzburg? Po tylu latach? Spędziłem tam Boże Narodzenie 1952 roku, w jednym z najcięższych okresów mojego życia (s. 437).

Wspomnienia dotykają także czasów późniejszych. Przebywając kolejny raz na Monte Cassino, w trzydziestą rocznicę zdobycia klasztoru, przechodząc między grobami usiłuje przypomnieć sobie bitwę. Po niedługim czasie przychodzi refleksja: Tak, wielka bitwa, wolno o niej myśleć z dumą, a przecież z upływem lat nad wszystkim, choćby nad tym moim łażeniem między grobami, unosi się natarczywiej i natarczywiej poczucie klęski. Wiele jest powodów, dla których miałbym prawo być tutaj kiedyś pochowany. O dodatkowym dowiedziałem się niedawno od Z.: po bitwie wciągnięto mnie na listę poległych, wychodząc pewnie z założenia, że ze szczytu 593 droga wiodła jedynie do grobu (s. 286).Niemal miesiąc wcześniej, spacerując po londyńskim Hyde Parku, dochodzi ze smutkiem do wniosku, że to miejsce, kiedyś tak dobrze znane, dziś już nie istnieje. Ponuro odnotowuje kolejne różnice: Kiedyś był to Ogród Antropologiczny o wielkim bogactwie okazów i głosów. Teraz stoją naprzeciw siebie dwa stadka wyjców. Cierpliwie obszedłem chyba dziesięciu, wszędzie ta sama muzyka: biali ujadają na kolorowych, kolorowi na białych (s. 282).Pod koniec tej wędrówki pojawia się jednak pewna nadzieja, jak się okazuje płonna: Dopiero przed wyjściem natknąłem się na pijanego kloszarda (uderzająco podobnego do Marksa) z kupą papierów pod pachą i butelką sterczącą z obwisłej kieszeni kapoty, który bardziej na własny niż publiczności użytek znęcał się nad ironiczną frazą poety o „systemach tak doskonałych, że nikt nie będzie w nich musiał być dobry”; jeżeli go dobrze zrozumiałem, wierzył mimo wszystko w systemy doskonałe, w bezgraniczną nobilitację społeczeństw i w ogóle ludzkości, i poetę oskarżał o zaśmiecanie umysłów religianckimi odpadkami średniowiecza. Byłem, nie licząc policjanta, jedynym słuchaczem jedynego mówcy w Parku. Zresztą, jego wywody zagłuszył niebawem bęben ustawionego w sąsiedztwie oddziału Armii Zbawienia (s. 282). Widać w tym przypadku, że to właśnie literatura jest sztuką najbardziej społeczną, a dosadna, klasycystyczna puenta jedynie to podkreśla. Po kilku dniach następuje kolejna adnotacja na temat Londynu, tym razem z perspektywy okna hotelowego – szaro-brudne zwały, gdzieniegdzie pokrapiane światełkami, w powietrzu koloru atramentowych popłuczyn. I niemrawe, półsenne myśli o tamtych dalekich czasach. Jest pewnie dowodem złego starzenia się, gdy duży kawał przeszłości wygląda we wspomnieniach jak lej po wybuchu bomby (s. 282).

Bliska jest mu literatura rosyjska – w swoich zapiskach najczęściej wspomina Aleksandra Sołżenicyna (charakteryzuje go nawet jako wybitnego pisarza, który porywa i często zniewala [s. 319]), Osipa Mandelsztama oraz Fiodora Dostojewskiego, bliska jest mu twórczość Wasilija Grossmana (nazywanego przez niego prominentem literatury sowieckiej [s. 40]i największym współczesnym pisarzem rosyjskim [s. 380]) i Anny Achmatowej. Otrzymanie nagrody Nobla przez autora Archipelagu staje się dla niego punktem wyjścia dla zdiagnozowania obecnej sytuacji pisarzy w Ojczyźnie: Nagroda Nobla jest od pewnego czasu (żeby użyć zwrotu Iwaszkiewicza o Sołżenicynie) „wyraźną manią prześladowczą” pisarzy polskich(s. 60). Chłodno ocenia polskie szanse na to wyróżnienie: Sytuacja realna natomiast wygląda tak, że mieliśmy tylko dwóch poważnych kandydatów do lauru Akademii Szwedzkiej: Dąbrowską (…) i Gombrowicza, który zostałby w końcu prawdopodobnie w końcu przez Sztokholmskich jurorów uhonorowany, gdyby nie jego przedwczesna śmierć (s. 60). Temat ten powraca także we wpisie z 16 listopada 1971 roku, gdy to autor tego dzieła postanawia się w miarę możności dokładnie przyjrzeć nowemu laureatowi Nobla(s. 103)i nabywa tomik poezji Nerudy, którego po chwili nazywa imbecylem i wytyka mu dwa wiersze o Stalinie. Choć autor Dziennika pisanego nocą prezentuje odpowiednio wiarygodną argumentację do postawionej oceny, to aż tak kategoryczny osąd może wydać się dziwny gdy zestawimy go z opinią Gabriel Garcíi Márqueza, który nazwał Nerudę największym poetą XX w. wszystkich języków[3].

Oczywiście nie brakuje w tych zapiskach słów o literaturze rodzimej. Warto między innymi wspomnieć o wpisie z 27 czerwca 1975, gdy to  autor zachwycony spędzonym wieczorem u palotynów gdzie Miłosz czytał swoje wiersze, a jego pierwszą reakcją było wzruszenie, tylko wzruszenie (s. 340). Bez mrugnięcia okiem uznaje jego bezsprzeczną wielkość. Pisze: nie mam wątpliwości, że jest jednym z najwybitniejszych poetów współczesnych (s. 340).Pojawiają się jednak pewne wątpliwości, szybko jednak rozwiane: Że wszystko potrafi? Że poezja jest w jego rękach instrumentem tak posłusznym, tak giętkim, z taką cudowną swobodą i umiejętnościom sięgającym, gdzie chce? Zapewne, również i to, ale byłaby to jedynie pochwała wybornego majstra. A Miłosz jest czymś więcej, poetą, który panując bezbłędnie nad instrumentem, stale pamięta o jego ograniczeniach. Wszystko potrafię i – patrzcie – jak mało, nieuchronnie mało jest to, co potrafię (s. 341).Za moment dokonuje także krótkiego opisu jego twórczości: Miłosz jest poetą dramatu poezji, świadomego i męskiego; dopiero to czując w jego poetyckich „próbach nazywania świata”, ocenia się siłę ich bezsilnego piękna, podziwia się daleki, lecz uparty odblask „ogromu rzeczy istniejących” (s. 341).Po otrzymaniu przez niego Nagrody Nobla zapisuje: Miłosz laureatem Nagrody Nobla. Chociaż się tę szansę brało od pewnego czasu w rachubę (w zeszłym roku jego nazwisko figurowało na liście kandydatów w depeszach agencji prasowych ze Sztokholmu), wielka i radosna niespodzianka (s. 665). Wspomina swoje pierwsze zetknięcie z Miłoszem (s. 665)i zauważa, że Nagroda Nobla dla Miłosza pociąga za sobą, marginesowo, jedno niebezpieczeństwo i jedno błogosławieństwo (s. 667). I w tym przypadku autor nawiązuje do sytuacji w Polsce, znów przypominając anegdotę związaną z Jarosławem Iwaszkiewiczem: Od bardzo wielu lat „noblizm” jest chorobą chroniczną pisarzy polskich. Dałoby się bez trudu wymienić ze dwa tuziny pisarzy polskich (w kraju i za granicą), którzy się z większą lub mniejszą otwartością do lauru szwedzkiego przymierzali, odwołując się do dziesiątków swoich grubych czy cienkich „grzbietów” na półkach bibliotecznych. Iwaszkiewicz pochlipywał z rozbrajającą szczerością w roku 1971, po przyznaniu nagrody Sołżenicynowi: „Znów nas odetną od Nagrody Nobla na dłuższy czas”. To „odcięcie” nie trwało aż tak długo, jakkolwiek wolno wątpić czy Iwaszkiewicz włączał (w myślach) Miłosza do słówka „nas”. Teraz „odcięcie” potrwa o wiele dłużej, co umożliwi pisarzom polskim, po krótkim okresie rekonwalescencji, odzyskać nieodzowną w pracy pisarskiej równowagę ducha (s. 667-668).

Wielokrotnie wspomina w swoich zapiskach Franza Kafkę, z którego postacią związany jest chyba jeden z najbardziej interesujących fragmentów tego dzieła. Chodzi oczywiście o zapis z 3 czerwca 1976 roku, w którym autor w sposób zaskakująco szczegółowy opisuje swój jednodniowy pobyt w Pradze z okazji obchodów pięćdziesiątej drugiej rocznicy śmierci autora Procesu, połączonymi z zamontowaniem tablicy upamiętniającej. Dzięki notatce z następnego dnia okazuje się, że Wszystko to jest naturalnie zmyśleniem, płodem imaginacji powstałym z notatki we wczorajszym „Le Monde”(s. 405). Podobne zjawisko możemy zaobserwować w zapiskach dotyczących ostatnich chwil życia Nietzschego, gdzie autor dokonuje osobliwej opowieści, posiadającej pewne znamiona odrębnego opowiadania. Jak się okazuje pod koniec nie wszystko było w nim prawdą: Moje są, naturalnie, wiązania narracyjno-opisowe. Oraz dwa zmyślone elementy. Nie ma dowodów, że przed ostatecznym atakiem obłędu Nietzsche przeczytał na nowo „Zbrodnię i karę”, chociaż znane jest jego zafascynowanie Dostojewskim. Zmyśliłem też gasnącego Antychrysta, który mówi o sobie „un povero cristo”. Żaden chyba, poza włoskim, język na świecie nie posiada takiego wyrażenia dla oddania ludzkiej prostracji. Chrystus pisany jest w nim z małej litery (s. 528).

Drugą wielką fascynacją autora jest oczywiście malarstwo, którego potęgi jest w pełni świadom, a jego przewaga nad innymi dziedzinami sztuki w upamiętnieniu sytuacji tragicznych jest oczywista. Widoczne jest to na przykład we wpisie z 5 maja 1971 roku: W San Martino, muzeum historii Neapolu, wisi obraz „Episodi della peste del maggio 1656 al Largo Mercatello” pędzla Micco Spadaro (…) świadka naocznego dżumy neapolitańskiej z roku 1656. Da się powiedzieć wiele dobrego o ścisłości i zwięzłej rzeczowości kronik pisanych, nie potrafią one jednak rywalizować z przekazami wizualnymi, gdy chodzi o oddanie zgęszczonej i nieuchwytnej zarazem atmosfery grozy, owej szczególnej tonacji koszmaru, która albo wymyka się słowom, albo, częściej jeszcze, uwięziona w słowach, odpowiada głuchym echem (s. 63).Przyznaje, że jego percepcja malarstwa jest zdana na to co wykształciła w nim literatura. We wpisie dotyczącym wystawy prac Francisa Bacona pisze: Wyszedłem (…) przekonany o wielkości Bacona, ale nie potrafiąc sobie na własny użytek wyjaśnić w słowach, na czym polega sekret tej wielkości. „Klucz” do wielkiego artysty nie jest aż tak ważny, chociaż w mojej sytuacji bywalca wystawowego o typowo literackich reakcjach na malarstwo jego brak ociera się o udrękę (s. 444).

Autor wielokrotnie dokonuje wyznań na temat własnego ideału dziennika. We wpisie z 11 sierpnia 1974 roku relacjonuje rozmowę ze znajomą i admiratorką Cesarego Pavesego, której usiłował wytłumaczyć dlaczego nie przypadł mu do gustu jego dziennik. Tego typu refleksje stają się okazją do osobistych wynurzeń i ujawnieniem własnych sympatii. Wyznaje, że nie toleruje w ogóle dzienników zbyt osobistych, ponieważ prawie zawsze narzucają autorom reguły gry, nad którymi stopniowo, krok po kroku, zaczyna panować przyszły czytelnik (s. 296). Doprowadza to do obaw hipotetycznego autora czy zostanie właściwie zrozumiany: Do twarzy mi z tym? A z tym? Jęknąć głośno? Przyciszyć jęk? Zostanie to dostrzeżone? Zaangażować się głębiej? Jeśli powiedziało się „a”, trzeba powiedzieć „b? Jak wyglądam w takim ustawieniu rzeczy? (s. 296) Zaznacza, że ważne jest przede wszystkim zachowanie prywatności: W człowieku istnieje i powinna istnieć strefa, gdzie nikt prócz Boga nie potrafi i nie ma prawa go dosięgnąć (s. 296). Wskazuje także swój ideał dziennika, prawidłowy (według niego) model: Paradoksalnie, dziennik dobry, czy w każdym razie wart czytania, jest ten, w którym pisarz wysuwa tylko co pewien czas czułki ze skorupy. I natychmiast je chowa (s. 296).Tego typu twórczość wiąże się z wielorakimi niebezpieczeństwami, o których autor nie waha się wspomnieć: Kiedy wyłazi ze skorupy cały, staje się całkowicie bezbronny, mówiony przez innych. Maksymalna szczerość jest w literaturze wyobrażalna, dopóki korzysta z licencji osoby trzeciej albo pierwszej osoby umownej. W dzienniku jest zgodą na suflerów czy szczerością aktorską. Z czego wynika, że wyznaczam mu status specjalny, na peryferiach literatury (s. 296). Zauważa jednakże pewien wyjątek – zdarza się bowiem, że czasami dziennik świadomie i z góry przyjmuje reguły gry, rozgrywa je sam jako temat. Wtedy zamienia się w swoisty pojedynek pisarza z innymi: przeciw deformacji z zewnątrz, o własną „nagość” lub „autentyczność”, która nigdy zresztą nie zostaje w pełni odsłonięta, bo primo – znana jest mgliście, secundo – boi się nazwania (s. 297). Co ciekawe za sześć lat w Dzienniku… odnajdziemy pewnego rodzaju uzupełnienie tych rozważań, tym razem zainspirowanych lekturą dziennika Edwarda Stachury pod tytułem: Pogodzić się ze światem. Uważa go za dzieło przejmujące, piękne i dokonuje tym razem pochwały polskiego autora, połączonej równolegle z kolejną programową refleksją: Rzadko, niezmiernie rzadko, autorzy dzienników zapominają albo w ogóle nie myślą o czytelnikach. Gdy się to zdarza, i gdy dziennik taki staje się szeptem duszy, czymś w rodzaju mówienia do siebie językiem poruszanych niemal bezgłośnie – jak w modlitwie – warg, z zakłopotaniem posługujemy się zwrotami „utwór literacki”, „piękny i przejmujący tekst”. Czujemy, że to inny niż literatura wymiar, ten na przykład, w którym upłynął ostatni dzień życia dwóch bolońskich kobiet. Chyba tylko Dostojewski potrafił się w nim niekiedy poruszać, wychodząc nagle poza literaturę (s. 652). Przy okazji wspomnienia o dzienniku Samuela Pepysa kolejny raz ujawnia własną percepcję dziennika: (…) mój dziennik nie jest prowadzony szyfrem: nie ma u mnie nadmiernego przemieszania spraw publicznych i prywatnych (s. 535). Również kilka stron dalej powraca do tego tematu: Mój ideał dziennika, niedościgniony, to prawda, nie ma jednak powodu, by go nie wyznać. Przesuwa się w nim raz szybciej, raz wolniej, raz na scenie, raz w tle, „historia spuszczona z łańcucha”, jak nasze czasy znakomicie określił Jerzy Stempowski. A w lewym dolnym rogu, wzorem niektórych malowideł renesansowych, miniaturowy i ledwie naszkicowany autoportret obserwatora i kronikarza (s. 547). I znów, za kilkanaście dni, ten aspekt wraca jak bumerang, tym razem na wskutek lektury Pojedynku Casanovy i uświadomienia sobie obowiązku jaki posiada autor wobec czytelnika: Nałóg pisania dziennika zmusza (albo przynajmniej zachęca) do stawiania sobie (…) pytań, do tropienia odcisków, jakie w pamięci pozostawiają szybkie i ulotne asocjacje (s. 559). Wie także, że jego Dziennik… jest także idealnym miejscem do zamieszczenia fragmentów wartych zachowania, czego przykładem może być ten oto cytat: Odgrzebałem za to mój artykulik okolicznościowy z roku 1969 o obchodzie ćwierćwiecza. Chciałbym bardzo ocalić jego fragmenty w dzienniku (s. 564). Na bieżąco śledzi opinie na temat swojej pracy: Zdarza mi się czasem słyszeć zarzut „nocnego czarnowidztwa” pod adresem mojego dziennika (s. 601). Odnotowuje dwa, autorstwa Konstantego Jeleńskiego i Wojciecha Karpińskiego, szkice na temat swojego dzieła. Oboje zgadzają się w jednym bardzo ważnym aspekcie i tym samym potwierdzają przypuszczenia autora, który po skrótowym przedstawieniu ich wniosków pisze: To prawda, jeżeli przystoi w ogóle autorowi takie publiczne przytaknięcie. Ale myślę, że można ją, zmieniając proporcje, rozszerzyć na „Inny świat” i niektóre moje opowiadania: codzienność, „szarość” ludzkiego bólu w sytuacjach dramatycznych; tłumik ukrytej tonacji osobistej, nałożony na pokusy „donośności wyrazu”. Bardzo lubię zdanie Flauberta: „Gdy piszę, mam przed oczyma jakiś kolor, jakiś odcień” (s. 746).

Podobne rozważania, tym razem o literaturze w kontekście ogólnym, odnajdziemy w obszernym wpisie z końca listopada 1978 roku gdy to autor zauważa koligacje bezpośrednie i niejako naturalne pomiędzy literaturą, a malarstwem. Na uwagę zasługuje w szczególności ten fragment: (…) literatura w ogólności jest ustawicznym wysiłkiem przechwycenia na chwilę nieuchwytnego, skrywanego, umykającego. Kiedy jest literaturą na serio, ma pełną tego świadomość. Żadna wielka powieść nie daje poczucia skończoności, żadna wielka postać powieściowa nie jest portretem zamkniętym. Są i zawsze będą regiony nietknięte stopą artysty, granice, których nigdy nie przekroczy inteligencją, wyobraźnią, intuicją. I dotyczy to nie tylko artysty (s. 530). Będąc osobą o bardzo dużej świadomości kulturowej i miłości do sztuki zastanawia się nad jej definicją i tym co zachęca tak dużo ludzi na całym świecie do tworzenia. 29 czerwca 1979 roku, zainspirowany listem Czechowa, notuje: Sztuka ma również swoje źródła w pokonywaniu pokus zachłanności i wszechwiedzy. Prawdziwy artysta umie tak patrzeć, jak gdyby po raz pierwszy oglądał i odkrywał rzeczy na pozór widziane po wielokroć przez innych. Nic a nic z nich nie rozumie, bo jego niezrozumienie jest darem bezustannego zdziwienia. Świat ukazuje mu się niepojęty, gdyż nie ufa światu wytłumaczonemu i „oczywistemu”. Odmawia sądzenia, nie przyjmując jednowymiarowości ludzi i jednoznaczności faktów. Jest wrogiem spłaszczenia i redukcji rzeczywistości (s. 578). Przy różnych okazjach jest chętny także do spojrzenia na własną twórczość i technikę pisania: Przy moim pociągu do zwięzłości, przy rosnącej i alergicznej już prawie niechęci do elokwencji, a nawet zbytniej swady, nieufny stosunek do sztuki aforyzmów (s. 750).

Podczas długotrwałej lektury tego obszernego tomu zastanawiałem się wielokrotnie nad tym czy w swoim tekście zarzucić autorowi (czy też zwrócić na to uwagę przyszłych czytelników) na nieustanne powracanie w tych zapiskach do kwestii ideologii: komunistycznej, faszystowskiej, hitlerowskiej i sowieckiej, co interesujące najrzadziej w kontekście Polski. Pewnego rodzaju wytłumaczenie możemy odnaleźć we wpisie z 6 października 1980 roku gdy Gustaw Herling-Grudziński zapisuje: Moje częste powracanie do głębszych powinowactw „ideologicznych” (…) nie jest „dziwną zaiste manią i obsesją”, jak pisze do mnie urażony czytelnik z Kopenhagi, który „mimo doznanych krzywd osobistych, nie pozwoli sobie odebrać, u progu starości, a może już nad grobem, głównego sensu własnego życia: walki, dopóki to było możliwe, o realizację szczytnych rewolucyjnych ideałów wyzwolenia człowieka”. Jestem po prostu przeświadczony, że jeśli się te powinowactwa dostrzeże i zbada z całą uwagą, na jaką zasługują, odpadną liczne przeszkody w dotarciu do jądra współczesnego „fenomenu totalitarnego” (s. 664).

Tego typu dzieła znajdują zapewne najwięcej odbiorców w gronie miłośników twórczości danego autora. Czytelnicy odnajdą tutaj wiele wskazówek interpretacyjnych do poprzednich utworów autora, przekazywanych niekiedy w sposób zawoalowany, a niekiedy bezpośredni. Za przykład tego może nam posłużyć zakończenie wpisu z 28 sierpnia 1978 roku: Znowu, jak po odejściu Nicoli, skurczył się dla mnie Rzym; nie będę więcej jeździł na małą uliczkę w okolicach Piazza Bologna. Podwójny emigrant Silone (wiele jego rysów posiada Battaglia w moim opowiadaniu „Książę Niezłomny”) wrócił na zawsze do swoich rodzinnych Abruzzów (s. 521).

A na koniec warto zacytować wpis z 13 grudnia 1981, z Maisons-Laffitte, który nadaje się tylko i wyłącznie do indywidualnej interpretacji: Ani słowa. Prócz daty, ani słowa (s. 764).

PS. Wszystkie zaprezentowane powyżej rozważania są niczym w porównaniu z ogromem zagadnień jakie Gustaw Herling-Grudziński porusza w pierwszym tomie Dziennika pisanego nocą. Na uwagę zasługuje także fakt, że drugi tom także został już opublikowany, a trzeci zostanie wydany już we wrześniu – oba o znacznej objętości. Dokonałem więc egoistycznie wyboru tych elementów, które mnie najbardziej zainteresowały, a do zbadania innych, prawdopodobnie bardziej ciekawszych, z pełną życzliwością zachęcam.